|
|
|
Ժամանակագրութիւն
1878թ.
Ռուս-թուրքական
պատերազմը,
Սան
Ստեֆանոյի
պայմանագիրը
և
Բեռլինի
վեհաժողովը
1877-1878թթ.
ռուս-թուրքական
պատերազմում
թուրքերը
պարտություն
կրեցին:
Ռուսական
զորքերը
հաղթանակ
տարան
և՛
Բալկանյան,
և՛
Կովկասյան
ռազմաճակատներում:
Բալկաններում
ռուսական
զորքերը
գրավեցին
Բուլղարիան
և
ընդհուպ
մոտեցան
Ստամբուլին,
իսկ
Կովկասյան
ռազմաճակատում
նրանք
գրավեցին
Արդահանը,
Բայազետը,
Ալաշկերտը,
Կարսը
և
Էրզրումը,
ինչպես
նաև`
Բաթումը:
Թուրքերը
ստիպված
էին
դադարեցնել
պատերազմական
գործողությունները
և
հաշտություն
խնդրել:
Հաշտության
պայմանագիրը
Ռուսաստանի
և
Օսմանյան
կայսրության
միջև
ստորագրվեց 1878թ.
մարտի 3-ին
Ստամբուլին
մերձակա
Սան
Ստեֆանո
վայրում:
Սան
Ստեֆանոյի
պայմանագրում
մտցվեց
հատուկ
կետ`
16-րդ
հոդվածը`
Արևմտյան
Հայաստանում
բարեփոխումներ
իրականացնելու
մասին:
Պայմանագրում
մասնավորապես
նշվում
էր.
«Նկատի
ունենալով
այն,
որ
ռուսական
զորքերի
դուրս
բերումը
նրանց
կողմից
գրավված`
Հայաստանի`
Թուրքիային
վերադարձվելիք
վայրերից
կարող
է
այնտեղ
առիթ
տալ
բախումների
և
բարդությունների,
որոնք
երկու
պետությունների
բարի
հարաբերությունների
վրա
կունենան
վնասակար
ազդեցություն,
Բարձր
դուռը
պարտավորվում
է
անհապաղ
կենսագործել
հայաբնակ
մարզերի
տեղական
կարիքներից
հարուցվող
բարելավումներ
և
բարենորոգումներ,
և
ապահովել
հայերի
անվտանգությունը
քրդերից
և
չերքեզներից»:
Սան
Ստեֆանոյի
պայմանագիրը
ռուսական
դիվանագիտության
հաղթանակն
էր:
Դա
խիստ
անհանգստացրեց
եվրոպական
մրցակից
պետություններին,
որոնք
վախենում
էին,
որ
Օսմանյան
կայսրությունը
Ռուսաստանից
լիակատար
կախման
մեջ
կընկնի,
և
Արևելյան
հարցում
գոյություն
ունեցող
ռազմավարական
հավասարակշռությունը
կփոխվի
հօգուտ
Ռուսական
կայսրության,
իսկ
դա
հակասում
էր
եվրոպական
պետությունների
շահերին:
Նրանք
դա
թույլ
տալ
չէին
կարող:
Այդ
խնդրում
հատկապես
գործուն
էին
Անգլիան
և
Ավստրո-Հունգարիան,
որոնք
վայելում
էին
Գերմանիայի
և
նրա
կանցլեր
Բիսմարկի
աջակցությունը:
Այդ
ուժերին
հաջողվեց
հասնել
այն
բանին,
որ
Սան
Ստեֆանոյի
պայմանագիրը
վերանայելու
համար
հրավիրվի
հատուկ
վեհաժողով:
1878թ.
հունիսի
13-ից
մինչև
հուլիսի
13-ը
Բեռլինում
անցկացվեց
վեհաժողով,
որի
նախագահը
Բիսմարկն
էր:
Վեհաժողովում
Անգլիային
և
Ավստրո-Հունգարիային
Գերմանիայի,
Ֆրանսիայի
և
Իտալիայի
աջակցությամբ
հաջողվեց
վերանայել
Սան
Ստեֆանոյի
որոշումները,
թուլացնել
Ռուսաստանի
դիրքերը
և,
ընդհակառակն,
ուժեղացնել
իրենց
դիրքերը
և
ազդեցությունը
Օսմանյան
կայսրության
վրա:
Վեհաժողովի
որոշմամբ
Ռուսաստանը
Թուրքիային
վերադարձրեց
Ալաշկերտն
իր
հովտով
և
Բայազետը
(Էրզրումը
մինչ
այդ
էր
վերադարձվել):
Նրան
թողնվեցին
միայն
Արդահանը,
Կարսը,
ինչպես
նաև
Բաթումը:
Բեռլինի
համաձայնագրում
Հայկական
հարցին
էր
նվիրված
61-րդ
հոդվածը,
որը,
սակայն,
սկզբունքային
մի
շարք
հարցերում
տարբերվում
էր
Սան
Ստեֆանոյի
16-րդ
հոդվածից,
և
դա`
ի
վնաս
հայերի:
Այսպես,
եթե
Սան
Ստեֆանոյի
պայմանագրով
բարեփոխումները
Արևմտյան
Հայաստանում
պետք
է
իրագործվեին
ռուսական
զորքերի
ներկայության
պայմաններում,
ինչը
որոշակի
երաշխիք
էր
դրանց
իրագործման
համար,
ապա
ըստ
Բեռլինի
համաձայնագրի`
ռուսական
զորքերը
դուրս
էին
բերվում,
և
այդ
խնդրի
կարգավորումը
թողնվում
էր
Թուրքիայի
հայեցողությանը:
Նա
միայն
պարտավորվում
էր
պարբերաբար
եվրոպական
պետություններին
հաղորդել
իր
ձեռնարկած
քայլերի
մասին:
Վերջիններս
պետք
է
իրականացնեին
լոկ
հսկողական
գործառույթներ:
Այլ
կերպ
ասած`
Բեռլինի
համաձայնագրով
վերացվեց
Արևմտյան
Հայաստանում
բարեփոխումների
իրականացման
համար
Սան
Ստեֆանոյի
ստեղծած
նախադրյալները:
Բեռլինի
վեհաժողովից
հետո
սուլթանը
և
օսմանյան
կառավարող
վերանախավն
ավելի
ամրապնդվեցին
իրենց
այն
համոզման
մեջ,
որ
Հայկական
հարցի
լուծման
լավագույն
լուծումը
հայերին
ոչնչացնելն
է:
Նրանք
այժմ
դրա
մեջ
էին
տեսնում
կայսրության
ներքին
գործերին
եվրոպական
պետությունների
միջամտությունից
ազատվելու
իրական
ուղին,
քանզի
այդ
տերությունները
Հայկական
հարցը,
հայկական
շրջաններում
բարեփոխումների
հարցը
օգտագործում
էին
որպես
պատրվակ`
Թուրքիայի
ներքին
գործերին
միջամտելու
համար:
Ուստի
անհրաժեշտ
էր
վերացնել
այդ
պատրվակը
և
տերություններին
զրկել
կայսրությունից
զիջումներ
կորզելու
հնարավորությունից:
1891թ.
Աբդուլ
Համիդը
ստեղծում
է «Համիդիե»
հատուկ
զորաջոկատները
Բեռլինի
վեհաժողովում
փաստորեն
տերությունները
սուլթան
Աբդուլ
Համիդին
հանձնարարեցին «ապահովել
հայերի
անվտանգությունը
չերքեզներից
ու
քրդերից»
այն
դեպքում,
երբ
ինքը`
սուլթանն
էր
քրդերի
և
չերքեզների
հակահայկական
բոլոր
գործողությունների
գլխավոր
հրահրողը:
Դրա
լավագույն
վկայությունն
է,
որ
հենց
Բեռլինի
վեհաժողովից
հետո` 1891թ.,
նրա
հրամանով
ստեղծվեց
բացառապես
քրդերից
կազմված
և
օսմանյան
կառավարության
հաշվին
պահվող
հեծելազոր,
որը
նրա
անունով
կոչվեց
«Համիդիե»:
Այն
կազմված
էր
30
գնդերից
և
չէր
մտնում
օսմանյան
բանակի
համակարգի
մեջ,
այլ
պահպանվում
էր
որպես
ինքնուրույն
ռազմական
միավոր`
տեղակայված
հայկական
Երզնկա
քաղաքում:
«Համիդիեի»
գլխավոր
նպատակը,
փաստորեն,
կայսրության
ողջ
տարածքում
հայկական
ջարդեր
իրականացնելն
էր:
1894-1896թթ.
Հայերի
զանգվածային
կոտորածները
ողջ
Թուրքիայի
տարածքում
և
Սասունի
հերոսամարտը
XIX
դ.
վերջին
օսմանյան
իշխանությունների
կազմակերպած
հայկական
ջարդերի
գագաթնակետը
դարձան 1894-1896թթ.
կոտորածները:
Առաջին
հարվածը
հասցվեց
Սասունին`
Բիթլիսի
վիլայեթի
գավառներից
մեկին,
որը
մշտապես
աչքի
էր
ընկնում
թուրքական
կամայականություններին
դիմադրելու
իր
անկոտրում
կամքով:
1894թ.
օգոստոսին
Սասունի
վրա
շարժվեց
թուրքական
չորրորդ
բանակը:
Ուժերն
անհավասար
էին,
և
թուրքական
կանոնավոր
բանակն
ի
վերջո
հաղթեց:
Սասունն
ավերվեց,
կործանվեց
40
գյուղ,
սպանվեց
10
հազար
մարդ:
1895թ.
սեպտեմբերին
սկսվեցին
հայկական
ջարդերը
մայրաքաղաքում,
ապա
նաև
Տրապիզոնում,
Երզնկայում,
Մարաշում,
Սեբաստիայում,
Էրզրումում,
Դիարբեքիրում,
Բայազետում,
Խարբերդում
և
այլուր:
Սուլթանական
իշխանությունները
փորձեցին
ջարդեր
կազմակերպել
նաև
Զեյթունում,
սակայն
դա
նրանց
չհաջողվեց.
տեղի
բնակչությունը
նախօրոք
անհրաժեշտ
կազմակերպչական
քայլեր
էր
ձեռնարկել
թուրքական
զորքերին
դիմադրելու
համար:
Կոտորածները
նոր
թափով
վերսկսվեցին
1896թ.:
Նոր
զանգվածային
ջարդեր
տեղի
ունեցան
Կոստանդնուպոլսում,
Ուրֆայում,
Շապին-Գարահիսարում,
Ամասիայում,
Մուշում,
Մարզվանում
և
կայսրության
այլ
շրջաններում:
1894-1986թթ.
կոտորածների
ժամանակ
զոհվեց
300
հազար
հայ:
Սակայն
հայերի
կորուստները
միայն
դրանով
չէին
սահմանափակվում:
Ստեղծված
անասելի
հուսալքված
պայմաններում
մոտ
100
հազար
հայ
բռնի
դարձան
մահմեդական,
և
մոտավորապես
այդքան
էլ
հայեր
հարկադրված
հեռացան
իրենց
հայրենիքից:
1908թ. 10
հուլիսի
Երիտթուրքերի
հեղաշրջումը
Օսմանյան
կայսրությունում
ավելի
ու
ավելի
էր
հասունանում
արյունարբու
սուլթանից
ազատվելու
գաղափարը:
Առաջանում
էին
խմբավորումներ,
որոնց
նպատակը
սուլթանական
կարգերը
խորտակելն
էր:
Հետզհետե
միավորվելով`
այդ
խմբավորումները
վերածվեցին
շարժման,
որը
ստացավ «Երիտասարդ
Թուրքեր»
անվանումը:
Շուտով
երիտթուրքերը
ստեղծեցին
իրենց
կուսակցությունը`
Իթթիհադ
վե
թերաքիի (հայերեն` «Միություն
և
առաջադիմություն»):
1908թ.
հուլիսին
Երիտասարդ
Թուրքերի
հեղաշրջման
հետևանքով
սուլթան
Աբդուլ
Համիդ II-ը
զրկվեց
իշխանությունից,
իսկ
1909թ.`
գահընկեց
արվեց:
Երիտթուրքերն
ասպարեզ
իջան XVIIIդ.
ֆրանսիական
հեղափոխության
հռչակած
«Ազատություն,
հավասարություն,
եղբայրություն»
կարգախոսով:
Կայսրության
բոլոր
ժողովուրդները,
մահմեդական
թե
քրիստոնյա,
ցնծությամբ
ընդունեցին
«կարմիր
սուլթանի»
տապալումը:
Մարդիկ
կարծում
էին,
թե
Օսմանյան
կայսրության
պատմության
մեջ
նոր
դարաշրջան
է
սկսվել:
Ինչպես
վկայում
է
Մուսա
Պրենսը,
ցնծացող
...հայերը,
թուրքերը,
հույները
գրկախառնվում
էին
փողոցներում»:
Բայց,
ինչպես
շատ
շուտով
պարզվեց,
երիտթուրքերը
դիմակավորված
ազգայնամոլներ
էին,
որոնք
շարունակեցին
իրենց
նախորդ
սուլթանների`
հալածանքների
և
ջարդերի
քաղաքականությունը:
Նրանք
կայսրության
բոլոր
ազգերին
ձուլելու
և
«մաքուր»
թուրքական
ազգ
ստեղծելու
գաղափարակիրներ
էին`
գտնելով,
որ
հանուն
այդ
գաղափարի
իրագործման
չպետք
է
կանգ
առնել
անգամ
զանգվածային
կոտորածների
առջև:
1909թ.
ապրիլ
Հայերի
ջարդը
Ադանայում
Երիտթուրքերի
հեղաշրջումից
ընդամենը
մեկ
տարի
անց` 1909-ի
ապրիլին,
թուրք
ազգայնամոլ
տարրերը
Կիլիկիայի
Ադանա
քաղաքում
ամբոխին
գրգռեցին
հայերի
դեմ:
Մի
քանի
օր
անց
իրավիճակին
միջամտեց
նաև
թուրքական
բանակը:
Կոտորածը
Ադանայից
տարածվեց
նաև
Կիլիկիայի
հայաբնակ
այլ
վայրեր`
Մարաշից
մինչև
Քեսաբ:
Որոշ
բնակավայրերում
հայերը
դիմեցին
ինքնապատշպանության
և
կարողացան
փրկվել:
Կոտորածը
դադարեց
միայն
մեկ
ամիս
հետո,
երբ
հայերը
շուրջ
30.000
զոհ
էին
տվել:
Երիտթուքերի
հեղաշրջումը
ոգևորությամբ
ընդունած
հայերի
մեջ
առաջին
անգամ
առաջացավ
լուրջ
կասկած
և
հուսախաբություն:
1910թ.
Բեռլին -
Բաղդադ
երկաթուղու
կառուցման
և
հայերին
դեպի
Միջագետք
տեղահանելու
գերմանական
ծրագիրը
Ստանձնելով 19-րդ
դարի
վերջին
և
20-րդ
դարի
սկզբին
Օսմանյան
կայսրության
տարածքով
անցնող
այս
երկաթուղու
շինարարությունը
և
շահագործումը`
Գերմանիան
ձգտում
էր
սահմանել
իր
վերահսկողությունը
Օսմանյան
կայսրության
նկատմամբ,
հարվածի
տակ
դնել
Անգլիայի
դիրքերը
Հնդկաստանում
և
Եգիպտոսում,
ինչպես
նաև`
թուլացնել
Ռուսաստանի
դիրքերը
Կովկասում:
Գերմանիան
Բաղդադի
երկաթուղու
կառուցման
հարցը
կապում
էր
նաև
Արևմտյան
Հայաստանում
իր
տնտեսական
և
ռազմաքաղաքական
ծրագրերի
հետ:
Գերմանիայի
քաղաքական
շրջաններում
գտնում
էին,
որ
Հյուսիսարևելյան
Անատոլիայում
թուրքական
միատարրություն
ստեղծելու
նպատակով
անհրաժեշտ
է
հայերին
զանգվածաբար
վերաբնակեցնել
Բաղդադի
երկաթուղու
շինարարության
տեղամասերում,
որով
հնարավոր
կլիներ
լուծել
երկու
կարևոր
հարց.
երկաթուղու
կառուցումը
կապահովվեր
ձեռներեց
ու
որակյալ
բանվորական
ուժով,
մյուս
կողմից`
կթուլանար
ռուսական
ազդեցությունը
Արևմտյան
Հայաստանում:
Մասնավորապես,
հայտնի
գերմանացի
քաղաքագետ
Պաուլ
Ռորբախը
գտնում
էր,
որ
«...պետք
է
Արևմտյան
Հայաստանից
դուրս
հանել
բնիկ
հայերին
և
նրանց
տեղը
վերաբնակեցնել
Թրակիայից
և
Ռուսաստանից
բերած
մահմեդականների,
և
այդ
դեպքում
Հայաստանը
մեկ
հարվածով
կպոկվի
Ռուսաստանից»:
Ռորբախն
առաջարկում
էր
արևմտահայերին
գաղթեցնել
Միջագետք,
ինչը
նրա
կարծիքով
կնպաստեր
«...ճանապարհի
տնտեսական
զարգացմանը»:
Գերմանացիների
այս
տեսակետը
հիմք
դարձավ
երիտթուրքերի
հայաջինջ
քաղաքականության
համար:
1911թ.
Երիտթուրքերի
համագումարը
Սալոնիկում
Հայկական
հարցը
ցեղասպանության
ճանապարհով
լուծելու
վերաբերյալ
երիտթուրքերի
որոշումը
վերջնականապես
ընդունվեց 1910-ական
թվականների
սկզբներին`
«Միություն
և
առաջադիմություն»
կուսակցության
կենտրոնական
կոմիտեի
մի
շարք
գաղտնի
նիստերի
և
խորհրդակցությունների
ժամանակ:
Այդ
առումով
հատկանշական
էր
1911թ.
Սալոնիկում
գումարված`
կուսակցության
հերթական
համագումարը,
որտեղ
հստակորեն
դրվեց
կայսրության
ոչ
թուրք
ժողովուրդների
բռնի
թուրքացման
խնդիրը,
ինչը
հավասարապես
տարածվում
էր
նաև
կայսրության
տարածքում
բնակվող
հայության
վրա:
Այդ
համագումարում
ընդունած
որոշումները
երիտթուրքերի
ծրագրած
քաղաքականության
յուրովի
պաշտոնական
փաստաթուղթ
դարձան:
Դրանից
որոշ
ժամանակ
անց
Թուրքիայի
ներքին
գործերի
նախարար
Թալեաթի
ստորագրությամբ
հատուկ
գաղտնի
հրահանգներ
ուղարկվեցին
կայսրության
տեղական
իշխանության
մարմիններին`
հայերի
ոչնչացման
նախապատրաստական
հատուկ
միջոցառումների
վերաբերյալ:
1912-1913թթ.
Բալկանյան
պատերազմները
Բալկանյան
պատերազմները (առաջինը` 1912-ի
հոկտեմբերից
մինչև
1913-ի
մայիսը,
երկրորդը`
1913-ի
հունիսից
մինչև
օգոստոս),
որ
մղվում
էին
բալկանյան
դաշինքի
և
Թուրքիայի
միջև,
հանգեցրին
Բալկաններում
և
ողջ
Եվրոպայում
միջազգային
հարաբերությունների
սրմանն
ու
արագացրին
Առաջին
համաշխարհային
պատերազմի
սանձազերծումը:
Առաջին
բալկանյան
պատերազմում
Օսմանյան
Թուրքիայի
կրած
պարտությունը
հող
նախապատրաստեց
Հայկական
հարցի
նոր
արծարծման
համար,
որի
արդյունքում
Արևմտյան
Հայաստանի
բարեփոխումների
հարցը
հայ
հասարակական
շրջանների
և
ռուսական
կառավարության
գործուն
մասնակցության
շնորհիվ
դարձավ
միջազգային
դիվանագիտության
քննարկման
առարկա:
1914թ.
հուլիս
Հայ
հեղափոխական
դաշնակցության
համագումարը
Էրզրումում
1914թ.
հուլիսին
Էրզրումում
կայացավ
Հայ
հեղափոխական
դաշնակցության
համագումարը:
Այդ
ժամանակ
արդեն
զգացվում
էր
մոտալուտ
պատերազմի
շունչը,
և
դաշնակցությունը
համագումար
էր
հրավիրել`
որոշելու
հայերի
գրավելիք
դիրքորոշումը
պատերազմ
ծագելու
դեպքում:
Տեղեկանալով
այդ
համագումարի
մասին`
երիտթուրքերի
ղեկավարությունը
համագումար
ուղարկեց
իր
երկու
ներկայացուցիչներին`
Նաջի
բեյին
և
Շաքիր
Բեհաէդդինին,
որոնք
կարևոր
դիրք
էին
գրավում
իրենց
կուսակցության
ղեկավարության
մեջ:
Հանդես
գալով
համագումարում`
նրանք «Միասնություն
և
առաջադիմություն»
կուսակցության
անունից
հայերին
ներկայացրին
հետևյալ
պահանջները.
առաջին`
համագումարը
պետք
է
ողջ
հայության
անունից
հայտարարի
այն
մասին,
որ
թե՛
Թուրքիայի
և
թե՛
Ռուսաստանի
հայերը
հավատարիմ
կլինեն
Թուրքիային
պատերազմի
դեպքում,
երկրորդ`
հայերից
կազմակերպել
ջոկատներ
ռուսների
դեմ
կռվելու
համար,
և
երրորդ`
խռովություն
բարձրացնել
Կովկասում
և
ռուսական
բանակի
թիկունքում:
Նրանք
միաժամանակ
հայտարարեցին,
որ «...եթե
հայերը
նման
դիրք
գրավեն,
ապա
պատերազմից
հետո
հայերին
իրավունք
կտրվի
ստեղծելու
իրենց
անկախ
պետությունը
Թուրքիայի
և
Ռուսաստանի
հայկական
որոշ
տարածքների
վրա»:
Համագումարը,
ի
պատասխան
երիտթուրքական
ղեկավարության
ներկայացրած
պահանջների,
հայտարարեց,
որ
պատերազմի
դեպքում
Օսմանյան
կայսրության
և
ռուսական
կայսրության
հայերը
կհայտնվեն
տարբեր
ճամբարներում,
քանի
որ
նրանք
տարբեր
պետությունների
հպատակներ
են
և
հավատարիմ
են
նրանց:
Իսկ
ինչ
վերաբերում
է
Կովկասում
խռովություն
բարձրացնելուն,
ապա
համագումարի
ընդունած
որոշման
մեջ
ընդգծվեց,
որ
«...համագումարը
չի
կարող
խոսել
Ռուսաստանի
հայերի
անունից,
որոնք
մեկ
այլ
պետության
հպատակներ
են»:
Դրա
հետ
մեկտեղ,
համագումարը
հստակ
կերպով
իր
որոշման
մեջ
հայտարարեց.
«...Եթե
թուրքական
կառավարությունը
որոշի
պատերազմի
մեջ
մտնել,
ապա
հայերը
Թուրքիայում
կկատարեն
այն
պարտականությունները,
որ
կդրվեն
նրանց
վրա`
որպես
թուրքական
հպատակների`
ծառայել
հայրենիքին
բանակում,
պաշտպանել
երկիրը,
ինչպես
կայսրության
մյուս
հպատակները»:
Հեշտ
չէր
նման
որոշում
ընդունելը,
քանի
որ
դա
հայերի
համար
նշանակում
էր
եղբայրասպան
պատերազմ`
նկատի
ունենալով,
որ
Ռուսաստանի
հայերը
նույնպես
կկատարեին
իրենց
վրա
դրված
պարտականությունները:
Սակայն
երիտթուրքերի
ներկայացուցիչները
դժգոհ
մնացին
համագումարի
ընդունած
որոշումներից,
քանի
որ
այն
մերժեց
ռուսահայերին
Ռուսաստանի
դեմ
հանելու,
Կովկասում
և
ռուսական
բանակում
խռովություններ
կազմակերպելու`
երիտթուրքերի
պահանջը:
Հենց
այդ
հանգամանքը
նկատի
ունենալով`
Բեհաէդդին
Շաքիրը`
Հայոց
ցեղասպանության
ամենագործուն
կազմակերպիչներից
և
դահիճներից
մեկը,
համագումարում
զայրացած
բացականչեց.
«Դա
դավաճանություն
է»:
1914թ.
օգոստոս
-
հոկտեմբեր
Առաջին
աշխարհամարտի
սկիզբը
և
Օսմանյան
կայսրության
ներգրավվելը
պատերազմի
մեջ
1914թ.
օգոստոսի 1-ին
սկսվեց
Առաջին
համաշխարհային
պատերազմը,
որը
տևեց
չորս
տարի:
Նրանում
հիմնական
դերակատարները XIXդ.
վերջին
– XXդ
սկզբին
ձևավորված
երկու
միմյանց
թշնամի
ռազմաքաղաքական
խմբավորումներն
էին`
Անտանտը,
որի
կորիզը
կազմում
էին
Անգլիան,
Ֆրանսիան
ու
Ռուսաստանը,
և
Կենտրոնական
պետությունները`
Գերմանիան,
Ավստրո-Հունգարիան
ու
Իտալիան,
որին
այնուհետև
միացավ
Թուրքիան:
Պատերազմի
մեջ
ներքաշվեց
երկրագնդի
բնակչության
75%-ը`
1,5
մլրդ
մարդ,
զորակոչվեց
74
մլն
մարդ:
Ռազմական
գործողությունների
տարբեր
թատերաբեմերում
զոհվեց
10
մլն,
և
վիրավորվեց
20
մլն
մարդ:
1914թ.
հոկտեմբերի
29-ին
Օսմանյան
կայսրությունը,
որը
ղեկավարում
էր
երիտթուրքական
կառավարությունը`
բաղկացած
ներքին
գործերի
նախարար
Թալեաթից,
զինվորական
նախարար
Էնվերից
և
ռազմածովային
նախարար,
ծովակալ
Ջեմալից,
պաշտոնապես
պատերազմի
մեջ
մտավ:
Ամիսներ
անց
ամերիկյան
մամուլին
տված
իր
հարցազրույցում
Էնվեր
փաշան
հետևյալ
կերպ
կմեկնաբանի
Թուրքիայի
մասնակցության
պատճառները.
«Անկասկած,
աշխարհը
դժվարությամբ
է
ըմբռնում,
որ
Թուրքիան
այլևս
նույնը
չէ,
ինչ
նախկինում
էր:
Այսօր
պատերազմ
է
մղում
ոչ
թե
թուրքական
կառավարությունը,
այլ
թուրք
ժողովուրդը:
Ֆրանսիայի,
Մեծ
Բրիտանիայի
և
Ռուսաստանի
թերթերը
շատ
են
գրում
այն
մասին,
որ
Թուրքիան
պատերազմի
մեջ
մտավ
Գերմանիային
օգնելու
համար:
Դա
ճիշտ
է
այս
պահի
համար,
բայց
ոչ
այն
պահի,
երբ
մենք
հավաքագրում
էինք
մեր
ուժերը:
Այսօր
Ավստրո-Հունգարիան
և
Գերմանիան
օգնում
են
մեզ,
մենք
էլ`
իրենց:
Մենք
զինվորագրվեցինք,
որովհետև
այլ
ուղի
չկար:
…Ռուսաստանը,
նվաճելով
մեր
տարածքները,
սպառնում
էր
Սև
ծովում
և
Կովկասում,
իսկ
Անգլիան
գործողություններ
էր
ծավալում
Միջագետքի
դեմ
և
նավատորմ
էր
տեղադրել
Դարդանելի
առաջ:
Մենք
սպասեցինք
ևս
մեկ
շաբաթ
և
պատերազմ
հայտարարեցինք:
Թուրքիան
այժմ
ունի
լավ
պատրաստված
և
զինված
2.000.000-անոց
բանակ:
Մեզ
այնքան
են
զրպարտել,
որ
այժմ
մենք
կամենում
ենք
աշխարհին
զենքով
համոզել,
որ
մենք
ազգաբանորեն
մեռած
չենք,
ինչպես
ոմանք
պնդում
են»:
(«Ասոշիեյթիդ
փրես»-ին
տված
հարցազրույցից,
20-ը
ապրիլի,
1915թ.):
1914թ.
նոյեմբեր
Հայերի
զորակոչը
թուրքական
բանակ:
Թուրքիան
մտավ
պատերազմի
մեջ,
և
զորահավաք
հայտարարվեց,
արևմտահայերը,
ինչպես
կայսրության
մյուս
ժողովուրդները,
զորակոչվեցին
բանակ:
1915թ.
2
հունվարի
Ռուսական
բանակի
հեռանալուց
հետո
Ուրմիայից,
Սալմաստից
և
շրջակա
այլ
վայրերից
դեպի
Նոր
Ջուղա
ճանապարհ
ելած
հայ
և
ասորի
գաղթականների
մեծ
մասը
կոտորվեց
թուրք
և
քուրդ
զինյալ
ուժերի
հարձակումներից:
Հունվարի 12-ին
Ավղարիկ
գյուղում
տեղի
ունեցավ
107
հայերի
ջարդը:
Փետրվար
«Երեքի
կոմիտեի»
ստեղծումը
Հայոց
ցեղասպանությունը
կազմակերպված
և
անողոք
կերպով
անցկացնելու
համար «Միություն
և
առաջադիմություն»
կուսակցության
կենտրոնական
կոմիտեի
որոշմամբ 1914թ.
փետրվարին
ստեղծվեց
Երեքի
գործադիր
կոմիտեն`
կազմված
դոկտոր
Նազըմից,
Շաքիր
Բեհաէդդինից
և
Միդհաթ
Շյուքրիից:
Երիտթուրքական
եռապետությունը`
Թալեաթը,
Էնվերը
և
Ջեմալը,
գործում
էր
այս
կոմիտեի
միջոցով,
որի
վրա
դրված
էր
օսմանյան
կայսրության
ամբողջ
հայության
տեղահանման
և
ջարդերի
կազմակերպման
ու
իրագործման
ողջ
պատասխանատվությունը:
Կոմիտեն,
որ
օժտված
էր
ամենալայն
լիազորություններով,
մանրամասն
մշակել
էր
հայերի
տեղահանության
և
ոչնչացման
բոլոր
տեխնիկական
հարցերը`
նրանց
տեղահանման
ժամկետներն
ըստ
շրջանների,
տեղահանման
ուղիները
և
վայրերը,
ոչնչացման
նպատակով
նրանց
կենտրոնացման
վայրերը
և
այլն:
Դոկտոր
Նազըմը,
որը
նաև
երիտթուրքերի
ղեկավարներից
և
Հայոց
ցեղասպանության
գլխավոր
ղեկավարներից
մեկն
էր,
ելույթ
ունենալով
կուսակցության
գաղտնի
նիստերից
մեկում,
երբ
վերջնականապես
որոշում
ընդունվեց
հայերի
ցեղասպանության
մասին,
նշել
է.
«Հայ
ժողովրդին
պետք
է
ոչնչացնել
հիմնովին,
որպեսզի
ոչ
մի
հայ
չմնա
մեր
երկրում,
և
մոռացվի
այդ
անունն
իսկ:
Այժմ
պատերազմ
է
ընթանում,
այսպիսի
հարմար
առիթ
այլևս
չի
լինելու:
Մեծ
տերությունների
միջամտությունը
և
համաշխարհային
մամուլի
աղմկոտ
բողոքներն
աննկատ
կմնան,
իսկ
եթե
նրանք
իմանան,
ապա
կդրվեն
կատարված
փաստի
առջև,
և
այդպիսով
հարցը
կվերանա:
Այս
անգամ
մեր
գործողությունները
պետք
է
հայերի
ամբողջական
ոչնչացման
բնույթ
կրեն,
անհրաժեշտ
է
ոչնչացնել
բոլորին,
մինչև
վերջին
մարդը…
Ես
ուզում
եմ,
որ
այս
հողի
վրա
թուրքը
և
միայն
թուրքն
ապրի
և
անբաժանելիորեն
տիրապետի:
Թող
կորչեն
բոլոր
ոչ
թուրքական
տարրերը,
ինչ
ազգության
և
կրոնի
էլ
որ
նրանք
պատկանելիս
լինեն»:
Երեքի
կոմիտեի
տրամադրության
տակ
դրվեց
այսպես
կոչված
«Հատուկ
կազմակերպությունը»,
որը
ստեղծվել
էր
երիտթուրքերի
կուսակցության
որոշումով,
և
նրա
վրա
էր
դրված
հայերի
ցեղասպանության
իրագործման
պարտականությունը:
Նրա
անմիջական
ղեկավարն
էր
Շաքիր
Բեհաէդդինը:
«Հատուկ
կազմակերպությունը»
կազմվեց
բանտերից
հատուկ
այդ
նպատակով
արձակված
քրեական
հանցագործներից,
չեթեներից`
ավազակախմբերից,
որոնք
ընդունակ
էին
ամենադաժան
ոճրագործության:
12
փետրվարի
Սկսվեցին
հայ
պաշտոնյաների
պաշտոնազրկությունները,
օսմանյան
բանակի
հայ
սպաների
ձերբակալությունները,
զինաթափված
հայ
զինվորներից
բանվորական
վաշտերի
կազմավորումը:
18
փետրվարի
Երիտթուրքերի
Կենտրոնական
մարմնի
լիազոր
Բեհաեդդին
Շաքիրի
ստորագրությամբ`
կուսակցության
շրջանային
պատվիրակներին
հղված
նամակներով
հաղորդվեց
հայերի
բնաջնջման
որոշումն
ու
ծրագիրը:
19
փետրվարի
Բանտերից
ազատ
արձակված
մարդասպաններից
և
ոճրագործներից
կազմվեց
ջարդարար
այն
ուժը,
որը
մայիսի
կեսերին
պետք
է
կոտորեր
Կարինի
ռազմական
գծի
վրա
աշխատող
զինաթափ
հայ
զինվորներին:
Փետրվար
Թուրքական
բանակի
հայ
զինվորների
զինաթափումն
ու
կոտորածի
սկիզբը
Երիտթուրքական
ղեկավարությունը
հայերի
ցեղասպանության
ծրագրի
գործնական
կիրառումը
սկսեց`
առաջին
հարվածը
հասցնելով
բանակ
զորակոչված
հայ
զինվորներին:
Դա
պատահական
չէր,
նրանք
դրանով
ձգտում
էին
հայերին
զրկել
իրենց
զինվորական
ներուժից:
Թուրքիայի
ռազմական
նախարար
Էնվերի` 1915թ.
փետրվարին
արձակած
հրամանով
բոլոր
հայ
զինվորները
զինաթափվեցին
և,
բաժանվելով
50-100-ական
խմբերի,
սպանվեցին:
Դրա
հետևանքով
հայությունը
սկզբից
ևեթ
մնաց
առանց
զինվորական
ուժի,
որը
կարող
էր
պաշտպանել
հայերին,
նրանց
տունը,
ունեցվածքը
և
բնակավայրերը
քանզի
հայկական
բնակավայրերում
մնացել
էին
միայն
ծերունիները,
հիվանդները,
կանայք,
երեխաները
և
դեռահասները:
8
ապրիլի
Արևմտահայության
տեղահանությունների
և
կոտորածների
սկիզբը.
Զեյթուն
Ապրիլ-հունիս
Բանակ
զորակոչված
հայ
զինվորներին
ոչնչացնելուց
հետո
երկրորդ
ծանր
հարվածը
հայերին
հասցվեց 1915թ.
ապրիլի
24-ին:
Այդ
օրը
Կոնստանդնուպոլսում
ձերբակալվեց
և,
առանց
որևէ
պաշտոնական
մեղադրանք
ներկայացնելու,
աքսորվեց
արևմտահայ
մտավորականության
ընտրանին,
այդ
թվում`
թուրքական
խորհրդարանի`
մեջլիսի
հայ
անդամներ,
գրողներ,
փաստաբաններ,
ուսուցիչներ,
լրագրողներ,
բժիշկներ,
հասարակական
գործիչներ,
հոգևորականներ,
արվեստի
գործիչներ,
թվով
մոտ
800
մարդ:
Նրանք
բոլորը
ոչնչացվեցին
աքսորի
ճանապարհին
կամ
աքսորավայրում`
տեղ
հասնելուն
պես:
Ծրագրված
կերպով
ձերբակալվում
և
սպանվում
էին
հայ
կուսակցական
և
քաղաքական
գործիչները:
Այդ
ճակատագրին
արժանացան
Զեյթունի
հայտնի
ղեկավար
Նազարեթ
Չաուշը,
Վանի
ականավոր
ազգային
գործիչ
Իշխանը,
Ուրֆայի
հայության
ողջ
ղեկավարությունը`
մոտ
100
մարդ:
Հունիսի
15-ին
Կ.
Պոլսո
Սուլթան
Բայազետ
հրապարակում
կախաղան
բարձրացվեցին
Սոցիալ-դեմոկրատ
հնչակյան
կուսակցության
20
անդամները`
քաղաքական
գործիչ
Փարամազի
գլխավորությամբ:
Օսմանյան
կառավարության
նպատակն
էր
անմիջապես
գլխատել
արևմտահայությանը,
թողնել
նրան
առանց
զինական
ուժի
և
քաղաքական
ու
մտավորական
ղեկավարության,
կազմալուծել
և
բարոյալքել
հայությանը
և
դրանով
իսկ
կանխել
հայության
կողմից
դիմադրություն
կազմակերպելու
որևէ
հնարավորություն:
Կարելի
է
ասել,
որ
մոտ
60
հազար
հայ
զինվորների
ոչնչացումը
և
հայ
մտավորականության
գլխատումը
ճակատագրական
եղան
արևմտահայության
համար:
Նա
կորցրեց
իր
կազմակերպչական
և
դիմադրողական
ուժը,
որով
և
բացատրվում
է
ցեղասպանության
իրականացման
համեմատաբար
հեշտությունը
և
մեծ
ծավալները:
Դրանից
հետո
ջարդարարներն
անցան
հայության
հիմնական
մասի
բռնի
տեղահանմանը
և
ոչնչացմանն
իր
իսկ
բնօրրանում`
բուն
Արևմտյան
Հայաստանում,
Կիլիկիայում,
ինչպես
նաև
Արևմտյան
Անատոլիայի
տարբեր
շրջաններում
ու
քաղաքներում:
Հայկական
կոտորածները
և
տեղահանումը
ընդգրկեցին
ողջ
Օսմանյան
կայսրությունը:
15
ապրիլի -16
մայիսի
Վանի
կոտորածները
և
հերոսամարտը
Ապրիլի 15-ին
Վանի
մերձակա
Ականց
գյուղաքաղաքում
շուրջ
500
հայ
գնդակահարվեց
թուրքական
իշխանությունների
կողմից:
Կոտորածներ
տեղի
ունեցան
Վանի
շրջակայքի
80
այլ
գյուղերում.
3
օրվա
ընթացքում
սպանվեց
24 000
հայ:
Ապրիլի
20-ին,
Վանի
մերձակա
գյուղերի
բնակիչներին
կոտորելով,
թուրքերը
հասան
քաղաք,
և
սկսվեց
Վանի
հերոսամարտը,
որը
տևեց
մինչև
1915թ.
մայիսի
16ը:
Մայիս-հունիս
Զանգվածային
տեղահանություններ
տեղի
ունեցան
ողջ
Թուրքիայի
տարածքում:
9
մայիսի
Տեղահանություններ
եղան
Թոքատում:
14
մայիսի
Տեղահանություններ
եղան
Բաբերդում:
Սուլթանի
հրամանով
ընդունվեց
օրենք
տեղահանության
մասին,
որի
կիրառումը
դրվեց
ռազմական
նախարար
Էնվերի
վրա:
Օրենքը
զինվորական
հրամանատարությանը
թույլատրում
էր
գյուղերի
և
քաղաքների
բնակչությանը,
անհատապես
կամ
հավաքականորեն,
տեղափոխել
և
բնակեցնել
այլ
վայրերում:
Դրանով
օրինականացվեց
հայ
բնակչության
բռնի
տեղահանումը
իր
հայրենիքից
և
աքսորը
արաբական
անապատներ:
15 –18
մայիսի
Տեղի
ունեցան
Կարնո
դաշտի
հայերի
տարագրությունը
և
25 000
հայերի
կոտորածը
19
մայիսի
Կոտորվեց
Խնուսի
հայությունը:
Մայիսի 22-25
Կ.Պոլսո
Նուրը
Օսմանիե
կենտրոնում
բացվեց
Երիտթուրքերի «Հատուկ
կազմակերպության»
խառը
ժողովը,
որին
Թալեաթը
ներկայացրեց
հայերի
տեղահանության
ձևի
և
ընթացքի,
հայերի
կողմից
լքվելիք
գույքի
տնօրինման,
հայերի
գյուղերի,
տների
վերաբնակեցման
մասին
ընդարձակ
ծրագիր:
Ժողովը,
ավարտելով
իր
նիստերը,
որոշում
կայացրեց
ամբողջապես
իրագործել
հայերի
տեղահանության
և
ջարդերի
երիտթուրքական
ծրագիրը:
Դաշնակից
պետությունների
բողոքի
նոտան
Դաշնակից
պետությունները
չէին
կարող
անտարբեր
մնալ
այն
ամենի
նկատմամբ,
ինչ
տեղի
էր
ունենում
Թուրքիայում,
և
բողոքի
նոտա
հղեցին
թուրքական
կառավարությանը`
մեղադրելով
նրան
հայերի
զանգվածային
կոտորածներ
իրականացնելու
մեջ: 1915թ.
մայիսի
24-ին
Լոնդոնում,
Փարիզում
և
Պետրոգրադում
միաժամանակ
հրապարակվեց
Անգլիայի,
Ֆրանսիայի
և
Ռուսաստանի
կառավարությունների
համատեղ
պաշտոնական
հայտարարությունը`
Օսմանյան
կայսրությունում
հայերի
կոտորածների
և
թուրքական
կառավարության
անդամների
անձնական
պատասխանատվության
մասին:
Այդտեղ,
մասնավորապես,
ասվում
էր.
«Այս
ամբողջ
ամսվա
ընթացքում
Հայաստանում
թուրքերի
և
քրդերի
կողմից
տեղի
է
ունենում
հայերի
կոտորած
օսմանյան
իշխանությունների
ակնհայտ
թողտվությամբ,
իսկ
երբեմն
էլ`
ուղղակի
աջակցությամբ:
Ապրիլի
կեսին
հայերի
ջարդեր
են
տեղի
ունեցել
Էրզրումում,
Բիթլիսում,
Մուշում,
Սասունում,
Զեյթունում
և
ամբողջ
Կիլիկիայում:
Վանի
շրջակայքում
գլխովին
կոտորվել
են
հարյուրավոր
գյուղերի
բնակիչներ,
բուն
Վանում
հայկական
թաղամասը
պաշարել
են
քրդերը:
Միևնույն
ժամանակ
Կոնստանդնուպոլսի
թուրքական
կառավարությունը
ձերբակալում
և
անասելի
հալածանքների
է
ենթարկում
հայկական
խաղաղ
բնակչությանը»:
Անգլո-ֆրանս-ռուսական
համատեղ
հայտարարությունը
վերին
աստիճանի
կարևոր,
XX
դարում
ընդունված
առաջին
պաշտոնական
փաստաթուղթն
էր,
որը
մեկ
այլ
կառավարությանը
և
նրա
անդամներին
հավաքականորեն
և
անձնապես
պատասխանատու
էր
համարում
նրանց
կատարած
հանցանքների
և
ոճրագործությունների
համար:
Մայիսի 27
Երիտթուրքական
կառավարությունը
վավերացրեց
Թալեաթի`
մայիսի 22-ի
տեղեկագիրը
և
ներքին
գործերի
ու
զինվորական
նախարարություններին
հրահանգեց
դրանց
գործադրությունը:
Նույն
օրը
Թալեաթը
տվեց
հայերի
տեղահանության
և
ջարդի
հրամանագիրը
1
հունիսի
Տիգրանակերտ-Խարբերդ
ճանապարհահատվածում
խողխողվեցին 1914թ.
նոյեմբերից
ի
վեր
շինարարական
ճամբարներում
աշխատող
12 000
հայ
զինվորներ:
3
հունիսի
Տեղահանվեց
Հաճընի
հայությունը:
6
հունիսի -
հուլիսի
վերջ
Տեղի
ունեցավ
Արաբկիրի
հայերի
տեղահանությունն
ու
կոտորածը:
Արաբկիրից
դուրս
եկած
հայերի
քարավանները
հերթականությամբ
գնդակահարվեցին
Եփրատի
ափին,
և
այսպիսով
հուլիսի
վերջերին
Արաբկիրում
այլևս
հայ
չմնաց:
7
հունիսի
Տեղահանություններ
եղան
Երզնկայում
և
Ակնում :
10
հունիսի
Տեղահանվեց
Մարդինի
և
Սևերակի
հայությունը:
11
հունիսի
Տեղահանվեց
Խոտորջուրի
հայությունը:
11
հունիսի
Տեղի
ունեցավ
Խնուսի 1700
հայ
ընտանիքների
տեղահանությունն
ու
կոտորածը:
14
հունիսի – 26
հուլիս
Տեղահանվեց
Կարին
քաղաքի
հայությունը:
22
հունիսի – 5
հուլիսի
Տեղահանվեց
Սեբաստիայի
հայությունը:
24
հունիսի
Սկսեց
տեղահանվել
Շապին
Գարահիսարի
հայությունը:
25
հունիսի
Տեղի
ունեցան
կոտորածներ
Բաղեշում:
26 - 27
հունիսի
Սկսեց
տեղահանվել
Խարբերդի,
Տրապիզոնի,
Մարզվանի
և
Սամսոնի
հայությունը:
Հուլիս –
սեպտեմբեր
Հայկական
ջարդերն
ու
ինքնապաշտպանական
կռիվները
1
հուլիսի
Սկսվեցին
Խարբերդ -
Մեզրեի,
Տրապիզոնի
և
Բայազետի
հայերի
կոտորածները:
2
հուլիսի
Սկսվեց
Յոզղատի
շրջակա
գյուղերի
կոտորածը :
10
հուլիսի
Սկսվեց
Մուշի
կոտորածը: 15 000
հայերից
փրկվեցին
միայն
500-ը,
իսկ
գավառի
59 000
հայ
բնակչությունից`
միայն
9 000-ը:
15
հուլիսի
Կարինի
կուսակալ
Թահսին
կենտրոնին
ուղղված
իր
նամակում
գրում
էր. «Կարինի
շրջակայքում
հայերի
հանդեպ
խժդժություններն
անցել
են
ամեն
սահման:
Դրամի
և
կանանց
համար
գործադրված
խայտառակությունները
ծայրահեղորեն
ամոթալի
են
և
դեմ
են
մարդկությանը:
Պետք
է
դրա
առաջն
առնել
և,
մանավանդ,
վերջ
տալ
ամեն
կողմ «Թեշքիլաթը
մախսուսե»
անվան
տակ
գործող
չեթեներին:
Խարբերդի
կուսակալը
գրում
է,
թե
բոլոր
ճանապարհները
լեցուն
են
կանանց
և
երեխաների
դիակներով,
և
ժամանակ
չենք
գտնում
դրանք
թաղելու
համար:
Լավ
կլիներ,
եթե
պահպանեինք
մեր
վեհանձնությունն
ու
ազգային
կերպարը»:
Հուլիսի
կեսեր
Սկսվեցին
Տիգրանակերտի
հայության
տեղահանությունն
ու
կոտորածը :
18
հուլիսի
Սկսվեց
Սասունի
ինքնապաշտպանությունը:
Թուրքական
զորագնդերը
հարձակվեցին
քաղաքի
բնակչության
վրա:
Գիտակցելով
իրենց
սպառնացող
ստույգ
մահը`
սասունցիները
դիմեցին
ինքնապաշտպանության
և
երեք
օր
հետո`
հուլիսի
21-ին,
բարձրացան
Անդոկ
լեռը:
24 – 28
հուլիսի
Սկսվեցին
տեղահանությունները
Անկարայի
և
Կ.Պոլսի
շրջակայքում:
Տեղահանություններ
սկսվեցին
Իզմիթում,
Պարտիզակում,
Արմաշում,
Կեսարիայում,
Անկարայի
շրջակա
հայկական
գյուղերում,
շարունակվեցին
տեղահանությունները
Կիլիկիայում`
ընդգրկելով
նոր
տեղավայրեր`
Անտիոքը,
Այնթապը,
Բեհեսնին,
Քիլիսը,
Ադըյամանը,
Կարադուրանը,
ապա`
Քեսաբը
և
շրջակա
այլ
վայրեր:
30
հուլիս–14
սեպտեմբեր
Հրահանգվեց
տեղահանել
Սուեդիո
շրջանի
հայությանը,
սակայն
ժողովուրդը
դիմեց
ինքնապաշտպանության:
Հերոսամարտը,
որ
ծանոթ
է «Մուսա
լեռան 40
օր»
անունով,
տևեց
մինչև
սեպտեմբերի
14-ը:
Գրեթե
քառասուն
օր
գոյամարտելուց
հետո`
սեպտեմբերի
14-ին,
ողջ
մնացած
4000-ից
ավելի
հայերի
հաջողվեց
դուրս
գալ
թուրքական
զորքերի
շրջափակումից,
հասնել
ծովափ
և
փրկվել`
այնտեղ
իրենց
սպասող
անգլիական
և
ֆրանսիական
նավերի
շնորհիվ:
Օրեր
անց
նրանք
հասան
Պորտ-Սաիդ
քաղաքը:
Տարիներ
անց
ավստրիացի
գրող
Ֆրանց
Վերֆելը
հայ
ազգի
համար
ողբերգական,
բայց
նաև
հերոսական
այս
դրվագը
կհավերժացնի
իր
«Մուսա
լեռան
40
օրը»
վեպով:
3- 11
օգոստոսի
Սկսվեց
Աֆիոն
Գարահիսարի,
Կեսարիայի,
Սիվրիհիսարի,
Մերսինի,
Ադաբազարի,
Մարաշի,
Էսքիշեհիրի
և
շրջակա
գյուղերի
տեղահանությունը :
13-21
օգոստոսի
Սկսվեց
Անկարայի,
Բրուսայի,
Էվերեկի,
Ադանայի
և
դրանց
շրջակայքի
հայության
տեղահանությունը:
Օգոստոս –սեպտեմբեր
Առաջին
պաշտոնական
վկայությունները
արևմտահայության
զանգվածային
բնաջնջումների
մասին:
Օգոստոս
ԱՄՆ
դեսպան
Մորգենթաուն
հայտարարում
է
կատարվածի
վերաբերյալ
իր
ունեցած
տեղեկությունների
մասին,
որը
նա
ձեռք
էր
բերել
Թալեաթի
հետ
ունեցած
հանդիպումների
և
բանակցությունների
ընթացքում:
12
օգոստոսի
Էնվերը
հայտնում
է,
որ
այդ
պահի
դրությամբ 200.000
հայեր
սպանվել
են:
19
օգոստոսի
Ջեյմս
Բրայսը
հայտարարում
է ,
որ
Թուրքիայում
սպանվել
է 500.000
հայ:
31
օգոստոսի
Թալեաթը
տեղեկացնում
է
Գերմանիայի
դեսպան
արքայազն
Էռնստ
Հոենլոե-Լանգենբուրգին,
որ
Հայկական
հարց
այլևս
գոյություն
չունի:
14
սեպտեմբերի
«Նյու
Յորք
Թայմսը»
հաղորդում
է 350.000
սպանված
հայերի
մասին:
15
սեպտեմբերի
Օսմանյան
կայսրության
խորհրդարանը
վավերացրեց
լքված
գույքի
մասին
օրենքը:
1916թ.
7
մարտի
Պատասխանելով
ներքին
գործերի
նախարարության
մարտի 3-ի
հեռագրին`
Աբդուլհատ
Նուրին
նախարարությանը
տեղեկացրեց,
որ
մինչև 1916թ.
մարտի 16-ը
Պապում
և
Մեսքենեում
բնաջնջված
է
35 000
հայ,
Հալեպի
մերձակայքում
գտնվող
Քարըլքում`
10 000,
Տիպսիում,
Աբուհարրարում
և
Համամում`
20 000,
և
Ռաս-ուլ-Այնում`
35 000,
ընդհանուրը`
100 000
հայ:
17
մարտի
Սկսվեց
Ռաս–ուլ-Այնում
հավաքված
ավելի
քան 50 000
հայերի
տեղահանությունը:
Տեղահանություններին
հաջորդեցին
կոտորածները,
որոնք
տևեցին
մինչև
հունիս:
Ապա
տեղի
ունեցավ
Դեր
Զորում
հավաքված
200 000
հայերի
կոտորածը:
22
հունիսի -13
հուլիսի
Ջարդեր
տեղի
ունեցան
տարբեր
վայրերում,
որոնց
ընթացքում
Սեբաստիայում
սպանվեց
բանվորական
ջոկատներում
աշխատող 10 000
հայ
զինվոր,
Կարինի
արևմուտքում`
9000,
Զառայումվ
1000,
Թոքատի
գավառակի
Ռեշադիե
կոչված
վայրում`
1000
զինվոր:
Ջարդերն
իրենց
ավարտին
հասան
հուլիսի
13-ին,
և
սպանված
հայ
զինվորների
թիվը
հասավ
21 000-ի:
10
օգոստոսի
Հրատարակված
պաշտոնագրով
երիտթուրքերի
կառավարությունը
լուծարեց
Երուսաղեմի
և
Կ.
Պոլսո
Հայոց
պատրիարքությունները
և
թողեց
միայն
Կիլիկիո
կաթողիկոսությունը,
որի
կենտրոնը
պետք
է
դառնար
Երուսաղեմը:
Հոկտեմբեր
ԱՄՆ
նախագահ
Վուդրո
Վիլսոնը,
հենվելով
ԱՄՆ
կոնգրեսի
ընդունած
բանաձևի
վրա,
հոկտեմբերի 8-ը
և 9-ը
հայտարարում
է «Հայաստանին
օգնության
օրեր»:
Նոյեմբերի 26
Հայ
ազգային
պատվիրակության
նախագահ
Պողոս
Նուբար
փաշայի,
Մարկ
Սայքսի (Անգլիա),
Ժորժ
Պիկոյի (Ֆրանսիա)`
Լոնդոնում
կնքած
պայմանագրի
հիման
վրա
ֆրանսիական
զորքերի
կազմում
ստեղծվեց
հայկական
կամավորական
զորագունդը`
Արևելյան
լեգեոնը,
որը
թուրքական
տիրապետությունից
պետք
է
ազատագրեր
հայկական
հողերը: 1918թ.
դեկտեմբերին
զորագունդը
կոչվեց
Հայկական
լեգեոն:
1917թ.
Հունվար
Գերմանիայի
դեսպանատան
պաշտոնյա
Գոբերթը
հանդիպեց
Էնվերի,
Թալեաթի
և
Հալիլի
հետ`
նպատակ
ունենալով
տեղեկացնել,
որ
նրանց
կողմից
իրականացվող
բռնի
իսլամացումը
ոչ
մի
կապ
չունի
ռազմական
միջամտության
կամ
անվտանգության
հետ
և
պետք
է
դադարեցվի:
Հոկտեմբերի 25
Բոլշևիկները
Լենինի
գլխավորությամբ
Ռուսաստանում
իրականացրին
քաղաքական
հեղաշրջում:
Իշխանությունը
վերցնելով`
բոլշևիկները
ձեռնամուխ
եղան
պատերազմական
գործողությունների
դադարեցմանը,
և
արդեն
նոյեմբեր
ամսից
ռուսական
զորքերը
սկսեցին
դուրս
բերվել
Արևմտյան
Հայաստանի
տարածքից:
Օգտվելով
դրանից`
թուրքական
կառավարությունը
ծրագրեց
ոչ
միայն
վերազավթել
Արևմտյան
Հայաստանը,
այլև`
նվաճել
ողջ
Արևելյան
Հայաստանը:
1918թ.
Մարտ
Մարտի 3-ին
Ռուսաստանի
նորաստեղծ
բոլշևիկյան
կառավարությունը
Բրեստ-Լիտովսկում
դաշինք
կնքեց
հակաանտանտյան
պետությունների`
Գերմանիայի,
Ավստրո-Հունգարիայի,
Բուլղարիայի
և
Թուրքիայի
հետ,
որով
փաստորեն
նա
դուրս
եկավ
Անտանտից
և
մերձեցավ
իր
նախկին
հակառակորդների
հետ:
Կնքելով
այս
պայմանագիրը`
կողմերը
համաձայնության
եկան
այն
հարցի
շուրջ,
որ
այսուհետ
նրանց
միջև
դադարեցվում
են
պատերազմական
գործողությունները,
և
Ռուսաստանը
ապահովում
է
իր
զորքերի
դուրս
բերումը
Արևելյան
Անատոլիայից,
մասնավորապես`
Կարսի,
Արդահանի
և
Բաթումի
մարզերից:
Այս
պայմանագիրը 1917-ի
նոյեմբերի
8-ին
բոլշևիկների
կողմից
ընդունած
«Խաղաղության
մասին»
դեկրետի
տրամաբանական
շարունակությունն
էր:
Բրեստ-Լիտովսկի
պայմանագիրը
ծանր
վիճակի
մեջ
դրեց
կովկասյան
ճակատի
շրջաններում
ապրող
հայ
ազգաբնակչությանը:
Այն
փաստորեն
չեղյալ
համարեց
1917-ի
դեկտեմբերի
29-ին
բոլշևիկների
ընդունած
«Արևմտյան
Հայաստանի
հողերի
ազատ
ինքնորոշման
իրավունքի
պաշտպանության
մասին»
որոշումը
և
փոխարենն
ընդունեց
նույն
այդ
հողերը
Թուրքիային
վերադարձնելու
մասին
վճիռ:
Ամիսներ
անց`
սեպտեմբերի
20-ին,
Ռուսաստանի
կառավարությունը
արտգործնախարար
Չիչերինի
ստորագրած
նոտայով
չեղյալ
հայտարարեց
ըստ
Բրեստ-Լիտովսկի
պայմանագրի
Թուրքիային
կովկասյան
տարածքների
զիջումը:
Եվ,
այնուամենայնիվ,
բրեստյան
թեկուզև
ժամանակավոր
բնույթ
կրող
պայմանագրով
անհնար
դարձավ
նորաստեղծ
Հայաստանի
Հանրապետությանը
Արևմտյան
Հայաստանի
այն
տարածքների
վերադարձը,
որտեղ
դրանից
մի
քանի
ամիս
առաջ
ռուսական
բանակն
էր
կանգնած,
և
որոնք
կարող
էին
Ռուսաստանի
կողմից
կնքված
«Թուրքահայաստանի
մասին»
դեկրետով
Հայաստանի
Հանրապետության
հաստատման
պահին
նրա
ծանրակշիռ
բաղկացուցիչ
մասը
դառնալ:
Բրեստյան
հաշտությունը
լավ
հնարավորություններ
էր
ստեղծում
նվաճողական
նկրտումներ
ունեցող
թուրքական
կողմի
համար:
Օգտվելով
ստեղծված
իրավիճակից
և
խախտելով
1917-ի
դեկտեմբերի
5-ին
կնքած
Երզնկայի
զինանադադարը`
թուրքական
բանակն
անցավ
հարձակման
և
շնորհիվ
գերակշռող
ուժերի`
իրար
հետևից
գրավեց
Երզնկան,
Կարինը,
Սարիղամիշը,
Կարսը,
իսկ
մայիսի
15-ին`
նաև
Ալեքսանդրապոլը:
Արևելյան
Հայաստանի
վրա
կախվեց
լինել-չլինելու
հարցը:
Մայիս
Սարդարապատի
ճակատամարտն
ու
Հայաստանի
Հանրապետության
հռչակումը
Թուրքական
զորամիավորումները
գրավեցին
Սարդարապատ
կայարանը:
Կանոնավոր
զորամասերից
և
աշխարհազորից
բաղկացած
հայկական
բանակը
կենաց-մահու
կռվի
ելավ
թուրքական
կանոնավոր
զորքերի
դեմ:
Սարդարապատի
պաշտպանությունն
իրականացնելու
պարտականությունը
դրվեց
գեներալ
Սիլիկյանի
վրա:
Մայիսի 27-ին
ծանր
կորուստներ
կրելով`
թուրքական
զորաբանակի
մնացորդները
փախան
Ալեքսանդրապոլ:
Մայիսի 28
Հռչակվեց
Հայաստանի
Հանրապետությունը:
Նորանկախ
հայկական
պետականութանը
վիճակված
էր
գոյատևել
երկու
և
կես
տարի`
մինչև
Հայաստանի
խորհրդայնացումը:
Հունիս –
սեպտեմբեր
Հակառակ
Բաթումի 1918թ.
հունիսի
4-ի
դաշնագրի`
օգոստոսի
15-ին
թուրքական
զորքը
հարձակում
գործեց
Ալեքսանդրապոլի
վրա:
Հայերի
15
ժամ
տևած
դիմադրությունը
հնարավորություն
տվեց
Կարինից,
Կարսից,
Արդահանից
և
Արդվինից
այստեղ
հավաքված
գաղթականներին
հեռանալ
քաղաքից:
Թուրքական
զորքը
սրի
քաշեց
քաղաքում
մնացած
բնակչությանը:
Սեպտեմբեր
15-ին
թուրքական
իշխանությունների
ենթակայության
ներքո
գործող
«Վայրագ
զորաբաժին»
թաթարական
զորագունդը
Բաքվում
իրականացրեց
հայ
բնակչության
ջարդը:
Ընդհանուր
առմամբ
Բաքվում
կոտորվեց
30.000
հայ:
Սեպտեմբերի 19
Պաղեստինի
Արարա
բարձրունքի
վրա
տեղի
ունեցավ
ճակատամարտ
ֆրանսիական
զինված
ուժերի
կազմում
կռվող
Հայկական
լեգեոնի
և
թուրքական
բանակի
միջև:
Այս
ճակատամարտում
տարած
հաղթանակի
շնորհիվ
Հայկական
լեգեոնը
մեծապես
նպաստեց
դաշնակիցների
հաջողությանը`
աջակցելով
թուրքական
բանակի
դեմ
տարած
հաղթանակին:
1918թ.
Հոկտեմբերի 30
Մուդրոս
քաղաքում
կնքվեց
զինադադար
Անտանտի
երկրների
և
Թուրքիայի
միջև:
Այդպիսով
Թուրքիան
պարտված
ճանաչվեց
Առաջին
աշխարհամարտում:
Հետագայում
Անտանտի
երկրները
ոչ
մի
քայլ
չձեռռնարկեցին
իրագործելու
համար
Մուդրոսի
զինադադարի
այն
պայմանները,
որոնք
կարող
էին
նպաստավոր
լինել
Հայաստանի
համար,
և
Անկարայում
կազմված
թուրքական
կառավարությունը
մերժեց
Մուդրոսի
զինադադարը`
հասնելով
դրա
փաստական
վերացմանը:
Նոյեմբեր -
դեկտեմբեր
Նոյեմբերի 28-ին
Արևելյան
(Հայկական)
լեգեոնը
մտավ
Կիլիկիայի
Ալեքսանդրետի
նավահանգիստը
և
դեկտեմբերի
17-19-ին
կարողացավ
գրավել
Կիլիկիայի
մի
շարք
ռազմավարական
կարևոր
կետեր:
1919թ.
28
փետրվարի
Որպես
Թուրքիայում
ազգայնական-քեմալական
ուժերի
հզորացման
հետևանք`
փետրվարի 28-ին
Հալեպ
քաղաքում
տեղի
ունեցավ
հայ
բնակչության
ջարդ:
23
հուլիսի
Զորավար
Քյազիմ
Կարաբեքիրի
կազմակերպությամբ
և
գնդապետ
Մուստաֆա
Քեմալի
նախագահությամբ
Կարինում
բացվեց
թուրք
ազգայնականների
համաժողովը,
որի
մասնակիցների
մեծ
մասը
նախկին
երիտթուրքեր
էին:
Համաժողովը,
օգոստոսի 7-ին
ավարտելով
իր
նիստերը,
ընդունեց
Թուրքիայի
ամբողջականության
և
անձեռնմխելիության
մասին
իր
հայտարարությունը:
1920թ.
21
հունվարի - 12
փետրվարի
Հունվարի 21-ին
թուրք
ազգայնականների
դեմ
սկսվեց
Մարաշի
հերոսամարտը,
որը
տևեց
մինչև
1920թ.
փետրվարի
12-ը:
Փետրվարի
11-ին
ֆրանսիական
ուժերը
նահանջեցին
Մարաշից:
Հայերը
հետևեցին
ֆրանսիական
բանակին,
սակայն
ճանապարհին
ենթարկվեցին
թուրքական
հարձակման:
Խուժանը
մորթեց,
կացնահարեց
հայերին
ու
ֆրանսիացիներին:
Նահանջի
ճանապարհին
հայերն
ունեցան
3000-5000
զոհ,
իսկ
ֆրանսիացիները`
800-1200
սպանված
ու
ցրտահարված:
s.
Հունվարի 27
Կ.
Պոլսի
ռազմական
ատյանի
նիստին
Մուստաֆա
Քեմալը
երիտթուրքերի
մասին
ասաց
հետևյալը. «Այն
փաշաները
գործեցին
չտեսնված,
անպատմելի
և
անըմբռնելի
ոճիրներ
և
իրենց
անձնական
շահերն
ապահովելու
համար
երկիրը
հասցրին
ներկա
վիճակին:
Նրանք
գործադրել
են
ամեն
տեսակի
բռնություն,
կազմակերպել
են
տեղահանություններ
և
ջարդեր,
նավթով
այրել
են
ծծկեր
մանուկների,
իրենց
ամուսինների
և
ծնողների
ներկայությամբ
բռնաբարել
են
կանանց
և
աղջիկների,
զավակներին,
մանավանդ,
աղջիկներին
բաժանել
են
իրենց
ծնողներից,
բռնագրավել
են
հայերի
անշարժ
և
շարժական
ունեցվածքը,
ամեն
բռնություն
գործադրելով`
հայերին
տարագրել
են
մինչև
Մուսուլ`
նրանց
ողբալի
վիճակի
հասցնելով,
հազարավոր
անմեղների
ծովն
են
նետել,
մարդկանց
բռնադատել
են,
ստիպել
հավատափոխ
լինել,
սովալլուկ
ծերունիների
ամիսներով
քայլեցրել
և
ստիպել
են
աշխատել,
երիտասարդ
կանանց
նետել
են
որևէ
ազգի
պատմության
մեջ
նմանը
չունեցող
զարհուրելի
հանրատները»:
23
մարտի
Խոսրով
բեկ
Սուլթանովի
գլխավորած
թուրք
մուսաֆաթական
հրոսակախմբերը
կոտորեցին
Շուշիի
ավելի
քան 30 000
հայ
բնակչությանը,
կողոպտեցին,
ավերեցին
և
հրկիզեցին
քաղաքի
հայկական
մասը:
23
մարտի – 15
հոկտեմբերի
Հաճընի
հերոսամարտը
Մարտի 23-ին
սկսվեց
Հաճընի
հերոսամարտը
թուրք
ազգայնական
ու
երիտթուրքական
միացյալ
ուժերի
դեմ
և
իր
ավարտին
հասավ
1920թ.
հոկտեմբերի
15-ին:
1
ապրիլի 1920թ.
– 8
փետրվարի
1921
թ.
Ապրիլի 1-ին
սկսվեց
Այնթապի
հայության
հերոսամարտը,
որն
իր
վախճանին
հասավ 1921թ.
փետրվարի
8-ին:
5 hուլիսի
Թուրքիայում 1919
թ.
փետրվարին
սկսվեց
երիտթուրքերի
առաջնորդների
դատավարությունը,
որոնք
մեղադրվում
էին
պատերազմի
ընթացքում
գործած
հանցանքների,
երկիրը
կործանարար
պատերազմի
մեջ
ներքաշելու
մեջ:
Առաջ
քաշած
մեղադրանքների
մեջ
առկա
էր
նաև
Օսմանյան
կայսրությունում
հայերի
դեմ
կոտորածներ
կազմակերպելու
և
իրականացնելու
մեղադրանքը:
Սակայն
երիտթուրքերի
որոշ
առաջնորդներին
ներկայացված
դատավճիռը
կրում
էր
«հեռակա»
բնույթ,
քանի
որ
նրանք
հասցրել
էին
պատերազմի
ավարտին
փախչել
երկրից:
Հուլիսի
5-ին
հրապարակվեց
երիտթուրք
պարագլուխների
դատավճիռը,
ըստ
որի,
31
հանցագործներից
4-ը`
Թալեաթը,
Ջեմալը,
Էնվերը
և
Նազիմը,
դատապարտվեցին
մահվան,
իսկ
մնացած
27-ը`
տարբեր
տարիների
ազատազրկման:
4
օգոստոսի
Օգոստոսի 4-ին
Ադանայում
Միհրան
Տամատյանի
գլխավորությամբ
հռչակվեց
Կիլիկիայի
հայոց
անկախությունը`
Ինքնավար
Հայաստան
Ֆրանսիական
հովանավորության
ներքո:
Սակայն
այդ
պետությունը
սոսկ
հռչակագրային
բնույթ
կրեց,
քանի
որ
անգլա-ֆրանսիական
հակասությունների
սրման
պայմաններում
Թուրքիայի
կողմը
հակված
ֆրանսիական
զինվորական
իշխանությունները
ցրեցին
նորաստեղծ
հայկական
կառավարությունը:
10
օգոստոսի
Փարիզի
Սևր
արվարձանում
Առաջին
աշխարհամարտում
հաղթանակած
պետությունները
Թուրիքիայի
հետ
կնքեցին
պայմանագիր,
որը
ծավալուն` 13
մասից
և 433
հոդվածներից
բաղկացած
մի
փաստաթուղթ
է:
Պայմանագրի`
մասնավորապես,
88-րդ
հոդվածով
Թուրքիան
ճանաչում
էր
«Հայաստանը`
որպես
ազատ
և
անկախ
պետություն»:
Իսկ
89-90-րդ
հոդվածներում
նշված
է,
որ
«Թուրքիան
և
Հայաստանը,
ինչպես
նաև
բարձր
պայմանավորվող
կողմերը
համաձայնվում
են
Էրզրումի,
Վանի
և
Բիթլիսի
վիլայեթներում
Թուրքիայի
և
Հայաստանի
միջև
սահմանների
գծորոշումը
ներկայացնել
ԱՄՆ
նախագահի
վճռին
և
ընդունել
նրա
որոշումը,
ինչպես
նաև
բոլոր
այն
միջոցները,
որոնք
նա
կարող
է
առաջարկել
Հայաստանի
դեպի
ծով
դուրս
գալու
և
նշված
սահմանի
վրա
ցանկացած
Օսմանյան
տարածքի
ապառազմականացման
վերաբերյալ:
…Թուրքիան
այս
վճռի
կայացման
օրից
հրաժարվում
է
հանձնվող
տարածքների
նկատմամբ
բոլոր
տեսակի
իրավունքներից»:
14
սեպտեմբերի
Ադանայի
ֆրանսիական
իշխանությունները
Կիլիկիայում
ապաստանած
հայերին
հրահանգեցին
մեկնել
Կ.
Պոլիս,
Ամերիկա,
Մարսել,
Բեյրութ,
Դորթ
Յոլ,
Իսկենդերոն
կամ
որևէ
այլ
տեղ:
Հրահանգը
վերաբերում
էր 14 000
այն
հայերին,
ովքեր
ֆրանսիական
հովանավորության
ներքո
էին,
սակայն
որոշ
ժամանակ
անց
այդ
հրահանգը
տարածվեց
ողջ
հայության
վրա:
23
սեպտեմբերի
Առանց
պատերազմ
հայտարարելու
թուրքական
բանակն
ընդհանուր
հարձակման
անցավ
Հայաստանի
դեմ:
Սկսվեց
հայ-թուրքական
պատերազմը:
Թուրքերը
գրավեցին
Ալեքսանդրապոլը:
Ալեքսանդրապոլի
գավառում
և
Ախալքալաքի
շրջանում
սրի
քաշվեց
ու
թալանվեց
մոտ 30
գյուղ:
Հայ
խաղաղ
բնակչության
նկատմամբ
թուրքերն
առանձնակի
դաժանությամբ
էին
վարվում:
Նոյեմբեր -
դեկտեմբեր
Մինչ
ԱՄՆ
նախագահ
Վուդրո
Վիլսոնն
արտահայտում
էր
իր
վերաբերմունքը
Հայաստանի
Հանրապետության
նոր
սահմանների
անցկացման
հարցի
շուրջ,
բոլշևիկյան
Կարմիր
բանակը
նվաճում
էր
ողջ
Կովկասը:
Նոյեմբերի
վերջին
Կարմիր
բանակը
մտավ
Հայաստան,
տիրող
դաշնակցական
կառավարությունը,
չցանկանալով
ներքաշվել
ավելորդ
արյունահեղությունների
և
եղբայրասպան
քաղաքացիական
պատերազմի
մեջ,
իշխանությունը
հանձնեց
բոլշևիկներին:
Դեկտեմբերի
2-ին
Հայաստանը
խորհրդայնացվեց:
1921թ.
15
մարտի 1921 – 1922թ.
հուլիս
Մարտի 15-ին
Բեռլինում
սպանվեց
Հայոց
ցեղասպանության
կազմակերպիչներից
մեկը`
Թալեաթը:
Մահափորձն
իրականացնողը
Սողոմոն
Թեհլերյանն
էր:
Այս
գործողությամբ
սկիզբ
դրվեց
1919թ.
աշնանը
Երևանում
ՀՅԴ
կուսակցության
9-րդ
համագումարում
մշակված
«Նեմեսիս»
(վրիժառության
հին
հունական
աստվածուհու
անվամբ)
գործողությանը,
որի
խնդիրն
էր
Թուրքիայում
երիտթուրքերի
պարագլուխների
դեմ
կայացված
մահվան
դատավճռի
ի
կատար
ածումը:
«Նեմեսիսը»
հստակ,
մանրազնին
մշակված
գործողություն
էր,
որը
ժամանակի
ընթացքում
արդարացի
վրեժխնդրության
նպատակով
արդյունավետ
իրականացվեց
հայ
վրիժառուների
կողմից:
Ստեղծվել
էր
նաև
հատուկ
հանձնախումբ,
որը
պետք
է
հայտնաբերեր
փախստական
դարձած
և
աշխարհի
տարբեր
անկյուններում
ծպտված
եղեռնագործներին:
Հունիսին
սկսվեց
Թեհլերյանի
դատավարությունը,
որը
փաստորեն
վերածվեց
ցեղասպանության
կազմակերպիչների
դեմ
դատավարության:
Եվրոպայի
հանրության
ճնշման
շնորհիվ
Թեհլերյանն
արդարացվեց:
Դեկտեմբերի
6-ին
Հռոմում
մեկ
այլ
հայ
վրիժառուի`
Արշավիր
Շիրակյանի
արձակած
գնդակից
սպանվեց
երիտթուքերի
առաջին
կառավարության
ղեկավար
Սաիդ
Հալիմը:
1922թ.
ապրիլի
7-ին
Բեռլինում
հայ
վրիժառուներ
Արշավիր
Շիրակյանն
ու
Արամ
Երկանյանը
իրականացրին
Տրապիզոնի
նախկին
նահանգապետ
Ջեմալ
Ազըմիի
և
«Թեշքիլաթը
Մախսուսե»
հանցավոր
կազմակերպության
հիմնադիր
Բեհաէդդին
Շաքիրի
մահապատիժը:
Հուլիսի
25-ին
հայ
վրիժառուներ
Ստեփան
Ծաղիկյանի,
Արտաշես
Գևորգյանի
և
Պետրոս
Տեր-Պողոսյանի
կողմից
Թիֆլիսում
մահապատժի
ենթարկվեց
հայոց
եղեռնի
դահիճներից
մեկը`
Ջեմալ
փաշան:
16
մարտի
Մոսկվայում
ստորագրվեց
խորհրդա-թուրքական
բարեկամության
և
եղբայրության
պայմանագիրը:
Այն
ստորագրվեց
մի
այնպիսի
ժամանակահատվածում,
երբ
խորհրդային
Ռուսաստանի
ղեկավարությունն
աջակցում
էր
քեմալական
Թուրքիային`
անտեսելով
Հայաստանի
նկատմամբ
վերջինիս
զավթողական
քաղաքականությունը:
20
մարտի
Լոնդոնում
կնքվեց
թուրք-ֆրանսիական
պայմանագիր:
13
հոկտեմբերի
Կարսում
կնքվեց
պայմանագիր
մի
կողմից`
Թուրքիայի,
մյուս
կողմից`
նորաստեղծ
Հայաստանի,
Վրաստանի,
Ադրբեջանի
Խորհրդային
Հանրապետությունների
միջև:
Այս
պայմանագիրը
գրեթե
նույնությամբ
կրկնում
էր
Մոսկվայի
պայմանագրի
կետերը
Հայաստանի
տարածքների
հարցում:
20
հոկտեմբերի
Անկարայում
ստորագրվեց
թուրք-ֆրանսիական
դաշնագիրը,
և 1921թ.
դեկտեմբերից
մինչև
1922թ.
հունվարի
4-ը
Ֆրանսիան
իր
զինված
ուժերը
դուրս
բերեց
Կիլիկիայից:
Նոր
կոտորածի
սպառնալիքը
Կիլիկիայի 160
հազար
հայերին
ստիպեց
գաղթել
դեպի
Սիրիա,
Լիբանան,
Հունաստան:
1922
4
օգոստոսի
Օգոստոսի 4-ին
Միջին
Ասիայում
բասմաչների
և
խորհրդային
զորքերի
բախման
ժամանակ
հայ
զինվորական
Հակոբ
Մելքումովի
կողմից
սպանվեց
Օսմանյան
Թուրքիայի
ռազմական
նախարար
Էնվերը:
9
սեպտեմբերի
Թուրքական
բանակը
մտավ
Իզմիր.
սկսվեց 10 000
հայերի
ու
100 000
հույների
ջարդը:
Երեք
օր
անց
Իզմիրը
հրդեհվեց:
Նոյեմբեր
նոյեմբերի 20-ին
Շվեյցարիայի
Լոզան
քաղաքում
իր
աշխատանքները
սկսեց
Մերձավոր
Արևելքի
հարցերին
վերաբերող
միջազգային
համաժողովը,
որը
տևեց
մինչև
1923թ.
հուլիսի
24-ը:
Մասնակիցներն
էին
Մեծ
Բրիտանիան,
Ֆրանսիան,
Իտալիան,
Հունաստանը,
Ճապոնիան,
Ռումիանիան,
Հարավսլավիան,
Թուրքիան
և
դիտորդի
կարգավիճակով`
ԱՄՆ-ը:
Հայաստանի
Հանրապետության
պատվիրակությանը
թույլատրված
չէր
մասնակցել
համաժողովին
այն
պատճառաբանմամբ,
որ
այդ
պատվիրակությունն
այլևս
չէր
կարող
ներկայացնել
Հայաստանը,
որտեղ
հաստատվել
էին
խորհրդային
կարգեր:
Լոզանի
համաժողովում
քննարկվեց
նաև
Հայկական
հարցը,
սակայն
թուրքական
պատվիրակությունը
Իսմեթ
փաշայի
և
Ռիզա
Նուր
Բեյի
գլխավորությամբ
վճռականորեն
հանդես
եկավ
Թուրքիայի
տարածքում
որևիցե
հայկական
օջախի
ստեղծման
գաղափարի
դեմ:
Ի
վերջո
բանակցությունների
ընթացքում
Թուրքիային
հաջողվեց
իր
կամքը
թելադրել
Անտանտի
երկրներին:
Արդյունքում,
Լոզանի
վերջնական
համաձայնագրում
չկար
Հայաստանի
և
հայերի
մասին
որևէ
հիշատակում:
Այսպիսով,
Լոզանի
համաժողովով
Հայկական
հարցը
ժամանակավորապես
փակվեց,
և
Սևրի
դաշնագրով
Հայաստանին
հանձնվելիք
տարածքներն
անհետացան
Թուրքիայի
Հանրապետության
նորովի
ընդունված
սահմաններում:
1923թ.
31
մարտի
Անկարան
անմեղ
հռչակեց
բոլոր
այն
թուրքերին,
ովքեր
դատապարտված
էին
ռազմական
կամ
այլ
դատարանների
կողմից:
Սեպտեմբեր
Ըստ
թուրքական
նոր
օրենքի`
մեկընդմիշտ
արգելվեց
հայերի
վերադարձը
Թուրքիա:
30
նոյեմբերի
ԿայացավՊոնտոսի
հայերի
և
հույների
տեղահանությունը:
1939թ.
հունիս
Հակառակ
տեղի
բնակչության
կամքին
և
Սիրիայի
ընդդիմանալուն,
Ալեքսանդրետի
սանջակը
բռնակցվեց
Թուրքիային,
որի
հետևանքով
հուլիսի 16-23-ը
ընկած
ժամանակահատվածում
տեղաբնակ
շուրջ
40.000
հայերը
լքեցին
իրենց
բնակավայրը
և
հաստատվեցին
Սիրիայում
ու
Լիբանանում:
Սեպտեմբեր
Երկրորդ
համաշխարհային
պատերազմի
սկսվելուց
մեկ
շաբաթ
առաջ
Ադոլֆ
Հիտլերը,
ելույթ
ունենալով
իր
զինվորների
առաջ,
կոչ
արեց
նրանց «...անխնա
կոտորել
լեհական
ռասայի
բոլոր
մարդկանց`
տղամարդ,
կին,
երեխա»,
և
ավարտեց
իր
խոսքերը
հետևյալ
հարցով.
«Ո՞վ
է
այսօր
խոսում
հայերի
բնաջնջման
մասին...
»:
|
